Ý nghĩa của đạo đức và hạnh phúc trong thời đại hiện đại
Tôi là ai – và nếu vậy thì bao nhiêu? của Richard David Precht, được xem như một cuốn sách giới thiệu về triết học về việc trở thành con người và về nhân loại. Cuốn sách này được xây dựng dựa trên một loạt câu hỏi, mỗi câu trả lời dẫn dắt đến một câu hỏi khác và gợi ý tính quan hệ không thể tách rời giữa đạo đức và hạnh phúc.
Nói về tính hiện đại của triết học, cuốn sách này là tác phẩm “giới thiệu về triết học về việc trở thành con người và về nhân loại” (tr.12). Tuy nhiên, tác giả – là một triết gia, nhà báo, nhà văn người Đức sinh năm 1964 – muốn tránh cái nhìn truyền thống cho rằng triết học là một lĩnh vực khó hiểu và không có ích lợi gì, như trải nghiệm của chính tác giả khi còn là sinh viên ngành triết học ở Đại học Cologne: “Thêm nữa, tôi bức xúc khi thấy triết học đại học vô dụng đến mức nào.” (tr.8), một trong những lý do quan trọng là do tác giả nhận thấy triết học hướng về quá khứ chiếm ưu thế trong hành lang triết lý, lấn át triết học hướng về hiện tại.
Ý tưởng của Precht là trình bày triết học phương Tây như một lộ trình của tư tưởng hiện tại – những câu hỏi và luận chứng rõ ràng không được rơi xuống từ trên trời. Tuy nhiên, đây không phải là một cuốn sử triết học, mặc dù tác phẩm có một liên kết quan trọng với lịch sử đó khi Precht nhận thấy rằng chủ nghĩa duy vật trong triết học phương Tây hiện đại “đang trải qua làn sóng thứ ba nhờ vào những kết quả nghiên cứu về não bộ” sau hai làn sóng trước liên quan đến Triết học Khai sáng và Học thuyết Tiến hóa của Darwin và các đóng góp của sinh học (tr.11).
Tuy nhiên, với mức độ đáng kể, Precht đặt mình vào vị trí chất vấn làn sóng đó: ông xây dựng cấu trúc cuốn sách này dựa trên những câu hỏi chủ chốt của Immanuel Kant – “Tôi có thể biết gì? Tôi nên làm gì? Tôi có thể hy vọng gì?”
Quan điểm này của Precht đề cập đến một định nghĩa về tính hiện đại của triết học, ngay từ đây ông đã đưa ra câu hỏi cơ bản đầu tiên “Người ta có thể biết gì về chính mình?” và đưa ra câu trả lời “một lựa chọn cá nhân” về “Bốn nhà tiên phong của tư duy hiện đại” bao gồm “nhà vật lý học Ernst Mach sinh năm 1838, triết gia Friedrich Nietzsche sinh năm 1844, nhà nghiên cứu về não bộ Santiago Cajal sinh năm 1852 và nhà tâm lý học Sigmund Freud sinh năm 1856” (tr.13).
Tính hiện đại này rõ ràng xuất hiện trong ba câu hỏi lớn vừa nêu: đáp án cho câu hỏi thứ hai “Tôi nên làm gì?” chiếm phần lớn. Triết học quay về việc trả lời và tư vấn về các vấn đề đạo đức, dường như không hấp dẫn lắm dù thực tế là từ những năm 1970, triết học đạo đức đã trở lại mạnh mẽ với các chủ đề lối sống hiện đại, các vấn đề chính trị về nhà nước-tôn giáo, khoa học và môi trường sống. Tuy nhiên, Precht muốn nhấn mạnh quan điểm từ những chỉnh hình nền tảng đã định hướng toàn bộ suy nghĩ và luồng tư tưởng qua hai thế kỷ trước đó, đồng thời đã làm rõ tính tương đối của quan niệm về đạo đức và hạnh phúc – những câu hỏi lớn chưa bao giờ thực sự khẩn cấp như ngày nay, khi văn minh nhân loại dường như đã đạt được đỉnh cao.
Phù hợp với sự phát triển tri thức, quan niệm về đạo đức ngày càng phức tạp về nội dung – “Mỗi khi xã hội gặp vấn đề mới là sẽ hình thành một đạo đức mới” (tr.230) dựa trên các giá trị truyền thống như lương tâm, trách nhiệm, dân chủ, công bằng, lòng bác ái. Sự phức tạp hiện đại này bắt nguồn từ những căn cứ của quan niệm đạo đức và hạnh phúc không ngừng tăng lên.
Precht mô tả sự phát triển này thông qua câu hỏi chủ điểm trong phần đầu – “Tôi có thể biết gì?”
Phần này bắt đầu với câu hỏi “Sự thật là gì?” và đưa ra câu trả lời, thông qua luận chứng của Nietzsche với câu trích dẫn từ luận án “Sự thật và Dối trá” của ông – “Chúng ta chưa bao giờ tìm thấy chính mình, vậy làm sao một ngày nào đó chúng ta có thể tìm thấy mình?” (tr.31), một câu trả lời đã làm rõ tính tương đối của khái niệm cổ điển về “Sự thật”, được củng cố bởi quan điểm hiện đại rằng giác quan và bộ não con người không được hình thành để hiểu thế giới như vốn thế, nên không thể có khả năng hiểu biết tuyệt đối về khách quan. Hậu quả là, như Precht đặt ra, “Câu hỏi đầu tiên là: Bộ não hình thành từ đâu? Và tại sao nó có cấu trúc như hiện tại?” (tr.32)
Để đạt được câu hỏi như vậy, và sau câu hỏi đó, người ta hiểu rằng lao động và tri thức đã dồn cao như núi, nhưng vẫn không thể vượt qua tính tương đối của sự thật – việc nghiên cứu bộ não có thể được coi là một hệ thống tìm hiểu chính mình, đồng thời “còn lâu” mới đủ hiểu rõ cơ chế sản sinh ra tinh thần, ý thức và nhận thức (tr.60) – và tính tương đối do ràng buộc đạo đức – “Thách thức của việc nghiên cứu não yêu cầu suy nghĩ hoàn toàn mới về khả năng và mối nguy hại đối với bộ não của chúng ta” (tr.364).
Xem thêm : Tiểu sử Trương Mỹ Nhân: Sự nghiệp đang ngày càng thăng tiến nhờ ‘Duyên Kiếp’
Đó là một trong những phản đối của triết học hiện đại đối với những ý kiến khoa học về sinh học thần kinh và nghiên cứu não, ý kiến mà trong một số mức độ, triết học vẫn có thể chia sẻ – vì “nếu xem xét về mặt giải phẫu của cơ thể, ý thức và vô thức có thể phân biệt rõ ràng” (tr.119) và việc nghiên cứu vô thức, phần “tạo nên hầu hết trải nghiệm và cá nhân của chúng ta”, hiện tại có thể được coi là lĩnh vực nghiên cứu quan trọng nhất trong việc nhận biết khoa học về con người (tr.125).
Vậy tại sao vai trò của triết học vẫn tồn tại và quan trọng như vậy trong khi sinh học thần kinh, tâm lý học thực nghiệm và nghiên cứu não đã có khả năng chỉ ra cơ sở sinh lý của cảm xúc, trực giác đạo đức, giá trị cảm nhận, và nhiều hơn nữa? Vì những hành động xã hội bắt nguồn từ những kích thích tâm lý, nhưng việc phán đoán về những kích thích và trạng thái tâm lý đó luôn liên quan đến khả năng và quyền lợi của con người đòi hỏi gì từ những người khác, và bất kỳ phán đoán nào cũng phụ thuộc vào những “hiệp ước” giữa con người; và “Sự khởi đầu của câu hỏi này là một vấn đề triết học” (tr.445)
Đằng sau tất cả những vấn đề liên quan đến đạo đức và quan niệm về hạnh phúc là khái niệm cổ xưa và vẫn không thay đổi: ý nghĩa. Cuốn sách kết thúc với một phần nói về “ý nghĩa của cuộc sống”, Precht viết rằng: “”Ý nghĩa” không phải là một đơn vị đo lường khoa học, không phải là một đồ vật và cũng không phải là một quá trình sinh lý.” nó “… không phải là một đặc tính của thế giới, mà là một cấu trúc độc đáo nhân tính “; và đó là vấn đề … mà “cái cân cũng không biết trọng lượng của chính mình.” (tr.499). Nhưng toàn bộ cuốn sách “nhập môn” này dựa trên những nỗ lực của một “cái cân tự cân chính mình” của ngành nghiên cứu não.
Triết gia này rất hóm hỉnh: ông đã cấu trúc cuốn sách bằng một loạt câu hỏi; mỗi câu trả lời lại dẫn dắt đến một câu hỏi khác; và nó đã gợi ý tính tương đối của mối quan hệ không thể tách rời giữa đạo đức và hạnh phúc – một tính tương đối dựa trên cơ sở tâm sinh lý, và nó tương đối vì hai khái niệm này không thể tồn tại mà không cần đến nhau.
Nguyễn Chí Hoan
–
* Tôi là ai – và nếu vậy thì bao nhiêu? Một cuộc hành trình triết lý của Richard David Precht, dịch bởi Trần Vinh, NXB Dân trí & Nhã Nam, phát hành vào tháng 12 năm 2011.
Nguồn: https://stamboom-boden.com
Danh mục: Là Ai
